Từ một tỉnh miền núi khó khăn, Sơn La đang trở thành vùng sản xuất và chế biến cây ăn quả hàng đầu miền Bắc. Những triền đồi vốn trồng ngô, sắn đã được thay thế bởi xoài, nhãn, mận, chanh leo, tạo nên một vùng nguyên liệu quy mô lớn, gắn liền với mạng lưới HTX nông nghiệp hoạt động hiệu quả.
Thống kê đến 2025, tỉnh có hơn 80.000 ha cây ăn quả, trong đó xoài hơn 18.000 ha, nhãn 18.000 ha, mận 11.000 ha, chuối 5.000 ha, và hàng nghìn hecta chanh leo, bưởi, na, cam… Mỗi năm, hơn 400.000 tấn trái cây từ Sơn La được đưa ra thị trường, không chỉ phục vụ trong nước mà còn có mặt tại Trung Quốc, Hàn Quốc, Australia và Hoa Kỳ.
Cùng với sự tăng trưởng này là hơn 600 HTX nông nghiệp, trong đó gần một nửa là thành lập mới giai đoạn 2017-2020, hình thành những “cụm liên kết” sản xuất - chế biến - tiêu thụ khép kín.
Nhờ vai trò tổ chức sản xuất, các HTX đã giúp nông dân từng bước chuyển đổi phương thức canh tác từ nhỏ lẻ sang liên kết theo chuỗi. Các vùng trồng được quy hoạch tập trung, áp dụng quy trình VietGAP, GlobalGAP, sử dụng hệ thống tưới nhỏ giọt và quản lý dịch hại tổng hợp.
HTX cũng là đơn vị trực tiếp ký kết hợp đồng bao tiêu với doanh nghiệp, đảm bảo đầu ra ổn định và giá thu mua minh bạch. Mô hình của HTX Duy Sơn (Mộc Châu), HTX Chiềng Hặc (Yên Châu) hay HTX Nông nghiệp an toàn Sông Mã là minh chứng rõ nhất cho hiệu quả của sự liên kết này. Sản phẩm đạt chứng nhận an toàn, có mã số vùng trồng và được cấp phép xuất khẩu chính ngạch.
Song song với mở rộng vùng trồng, Sơn La đẩy mạnh thu hút doanh nghiệp đầu tư chế biến sâu. Năm 2020, Công ty CP Thực phẩm xuất khẩu Đồng Giao (Doveco) khởi công nhà máy chế biến rau quả tại Mai Sơn, diện tích 9 ha, công suất 300 tấn/ngày, giải quyết đầu ra cho khoảng 15.000 ha vùng nguyên liệu.
Cũng trong 2020, Tập đoàn TH đưa vào hoạt động nhà máy chế biến hoa quả tươi và thảo dược Vân Hồ, với dây chuyền sản xuất nước ép, puree và cấp đông lạnh khoảng 20.000 tấn sản phẩm/năm. Hai dự án này giúp Sơn La hình thành “cụm công nghiệp chế biến nông sản cao nguyên”, đưa sản phẩm tươi sống chuyển thành hàng xuất khẩu có giá trị cao.
Theo ông Nguyễn Thành Công, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Sơn La, sự phát triển của vùng nguyên liệu cây ăn quả không chỉ giúp nông dân tăng thu nhập mà còn thay đổi tư duy sản xuất. Nếu trước đây người dân làm riêng lẻ, phụ thuộc thương lái, thì nay thông qua HTX, mỗi hộ là một mắt xích trong chuỗi.
Địa phương cũng xác định HTX là hạt nhân của vùng nguyên liệu, doanh nghiệp là động lực, còn nhà nước giữ vai trò kiến tạo về hạ tầng, kỹ thuật và tiêu chuẩn.
Đến nay, toàn tỉnh đã có hơn 180 mã số vùng trồng, với hơn 4.700 ha cây ăn quả phục vụ xuất khẩu; 21 sản phẩm nông nghiệp được cấp chỉ dẫn địa lý và nhãn hiệu chứng nhận như chè shan tuyết Mộc Châu, cà phê Sơn La, xoài tròn Yên Châu, nhãn Sông Mã, chanh leo Sơn La. Mỗi năm, giá trị xuất khẩu nông sản của tỉnh đạt hàng trăm triệu USD, đưa Sơn La trở thành điểm sáng trong chuyển đổi cơ cấu nông nghiệp miền núi phía Bắc.
Theo Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn, Sơn La là một trong những địa phương hiếm hoi ở miền núi phía Bắc xây dựng thành công mô hình “3 tầng liên kết”, gồm nông dân, HTX và doanh nghiệp. Việc đưa Sơn La vào Đề án Thí điểm xây dựng vùng nguyên liệu nông, lâm sản đạt chuẩn phục vụ tiêu thụ trong nước và xuất khẩu giai đoạn 2022-2025 góp phần tăng tốc, giúp tỉnh vượt khỏi mô hình “sản xuất manh mún”, bước sang giai đoạn nông nghiệp hàng hóa quy mô lớn.
Điểm đáng chú ý là sự chủ động của các HTX trong khâu kỹ thuật và tiêu chuẩn hóa sản phẩm. Nhiều đơn vị đã tự đầu tư nhà sơ chế, kho bảo quản lạnh, tem điện tử truy xuất nguồn gốc. Một số nơi còn áp dụng chuyển đổi số trong quản lý vùng trồng, sử dụng ứng dụng giám sát mùa vụ để đáp ứng yêu cầu từ thị trường xuất khẩu. Nhờ vậy, nông sản Sơn La ngày càng đạt độ đồng đều, chất lượng ổn định và có thương hiệu riêng.
Theo định hướng đến 2030, tỉnh sẽ mở rộng thêm 2.000-3.000 ha cây ăn quả mỗi năm, ưu tiên vùng có liên kết chế biến, đồng thời nâng tỷ lệ sản phẩm qua chế biến lên trên 50%. Sơn La cũng đang đề xuất cơ chế ưu đãi tín dụng, hạ tầng kho lạnh, logistics cho HTX và doanh nghiệp tham gia chuỗi giá trị, hướng đến mục tiêu trở thành trung tâm chế biến và cung ứng nông sản lớn tại miền núi phía Bắc.
Sự phát triển của vùng nguyên liệu cây ăn quả gắn với HTX không chỉ mang ý nghĩa kinh tế, mà còn tạo ra chuyển biến xã hội sâu rộng ở miền núi. Hàng chục nghìn hộ nông dân có việc làm ổn định, thu nhập bình quân đạt 150-200 triệu đồng/năm, tỷ lệ hộ nghèo giảm nhanh.
Những đồi xoài, vườn nhãn nay không chỉ mang lại thu nhập, mà còn cho thấy cách người miền núi làm nông nghiệp hiện đại: có tổ chức, có thị trường, và có niềm tin vào tương lai xanh.
